Obra elegida

Mirador mirando, 1958. Jorge Oteiza.

HORI ESFERA BAT DA,
ZAURITUA
Zeri begiratzen diozu
haur bat zure errai hustuetan eserita
jolasten zaizunean?

Androcanto y sigo,
¿Qué extraña serpiente, elogio viperino de la arquitectura,
cuadricula tu mirada,
te atraviesa las entrañas
y se funde en un océano compactado
convertido en bolo alimenticio
con aristas en Finkl Octagon?

Hori esfera bat da, zauritua, eta zauria suge bat da; Txilidaren eskulturako heste itsutik atera du burua, eta herrestan hasi da, zauriz zauri. Hori esfera bat da, zauritua. Uste nuen sugea arrastaka iritsiko zela begira dagoen begiralekura, baina jauzi batez itsatsi zaio, haren ertzen aristekin bat eginik. Arista bakarrean mimetizatu ote da? Arista guztietara luzatu ote du gorptza? Dibujar es para mí la forma en que el volumen corta el filo de las cosas, Richard Serraren hitzetan. Nola bizi ote ditu suge marrazkilariak aristen arteko angeluetako eten horiek? Azken batean, begirada oro eten bat da, norabidearen aiztoak moztua, hutsunearen zauria osatzen duten aristetan gertatzen den eten mingarria bezain argi-sartzailea. Begiralekuan falta dena hor dago, Richard Serraren eskulturan. Baina, benetan, begiralekuan ez da ezer falta, bete-beterik dago, hutsunean ez baita inoiz ezer falta; hor, Serraren eskulturan ere, ez dago ezer faltan, hutsune baita, eta aldi berean eztanda bat baita; bere egonarrian, zerua lehertzen du, lurra deusezten; ez dio begiraleku honi begirada luzatzen uzten, begirada lehertzen dio, begi itsu baten begi-nini oktogonozkoa da, eulien begi prismadunen pare, bere pisu infinituan halere hutsa, beginini hutsa, aristekin, ertz zorrotzekin. Begiralekuak ezin dio begiratu; begiralekua bera da begirada, baina ez du begiratzen, baizik eta begirada erakartzen du, ezerezaren begirada. Ezereza eta izatea, izatea eta denbora, Heidegger eta txantxangorri bat.

Hainbeste kemen xahuturik,
estatua egoskorra hain da gose
Androcanto y sigo
gizakantu amaigabean ihesi
ala andrakantu huts matriarkala xuxurlatuz
biluzik janzten da luto erantziezinez
existe Dios al noroeste,
al noroeste muriendo, al noroeste subiendo
todo comienza en un punto de tristeza
norte desnortado que contempla el Mirador mirando,
mirador mirado, mirador mirante,
natura mirante tum sanctum genitore
mirador mirando sin peso interno,
mirador mirado hacia la nada contraída
miro, luego no existo
ni ez naiz naizena, begira nagoenean.

Begiralekua begirada bera da. Begirada hustua, ez dago zerekin, ez dago zer. Nihilismoak ezin dio barrua marruskatu barne-hutsari, ez dago heldulekurik, mugak ez dira muga, barnera biltzetik datorren irekitze amaigabearen atari baino ez. Eskultura hori terapia homeopatiko hutsa da: similia similibus curantur, antzekoak antzekoekin sendatzen dira, nihilismoa hustasunarekin sendatzen da; itsumena, berriz, begirada xurgatzen duen begiralekuarekin. Velazquez-i omenaldi eskulturan, frontoi hartako perspektibaren perspektiba arrasto hustu zorrotz batek seinalatzen du bazter batetik. Hustasunaren gorputza gezi bat da, eta barrutik barrura egiten du bidea. Jomuga alde orotan dago (hala esan ohi da esferen esferaz), baina, arraildura xuxen-xuxenek zauritzen dutelarik, jomuga mina da, alde orotan dagoena; bada Jainkorik ipar-mendebaldean, existe Dios al noroeste, ipar-mendebaldean baino ez, oh Dios, por qué tu cementerial indiferencia; mina, berriz, alde orotan dago, iparrean, hegoan, mendebaldean, ekialdean, eta norabide horien tarteetan, eta orobat goian-behean-zeharretara…
Begiraleku hori esfera bat da, minez.
Corre el par movil como un juego bamboleante de canicas, sable en alto, sajando de la vida éxtasis y desgracias.
Si decimos, oh Krishnamurti, que solo nos interesan la meditación y lo redondo, nunca descubriremos la belleza de la vida y el éxtasis, porque no están separados de nuestros problemas cotidianos.

Eta amaitu da hitzaurrea.
Orain, beste lau hitzaurre egingo ditut.

Lau hitzaurre lau norabideetan, eta begiraleku bat, orotara begira bezainbat ezerezera.

1) Lehen hitzaurrea: Iparrera begira: Quousque tandem.

Izan ala ez izan, horra gakoa. Badena bada, ez dena ez da.
Badenari buruz baino ez dezakegu pentsa,
ez dena, ez denez, ez da pentsagai ere.
Zabal dezagun atea, pentsa dezagun katea
pentsamenduaren katea, begiz begi lotua;
eteten den puntuan, adio pentsamendua.
Etenik ez du jasaten pentsamenduak
etena ezereza baita, eta ezereza ez da
eta ez dena ez da pentsagai,
Pentsa daitekeena eta izan daitekeena biak bat dira,
pentsatzen ari naiz, beraz banaiz;
banaiz, beraz ni ere pentsatzen ari naiz, dio astoak ere,
pentsatzea izatea da, izatea pentsatzea;
eta pentsatzen ez badut, ez naiz;
pentsa zeinen arriskutsua den ez pentsatzea,
beldurra ematen du ez pentsatzeak.
Badena ba omen da, ez dena ez omen da,
badaezpadak ez du balio, badaezpada ere.

Bazen poeta bat atzeraka ibiliz idazten zuena. Ohikoa izan da poeten artean oinez ibiltzea poemak gauzatu ahala, verbigratia Claudio Rodríquez, verbigratia Ossip Mandelstam, baina harako poeta hark atzeraka ibiliz idazten zuen. Hala sortu zen begira dagoen begiralekua. Atzeraka ibiliz, dena ikusten da, aurrerabidea izan ezik.
Poeta hura kalean zehar zihoan ibilian; inpresionista batekin topo egin zuen, kandela bat piztu, eta inpresionista argiak xurgatu zuen. Poetak bakar-bakarrik jarraitu zuen kalean aurrera. Eta esan zuen:
-Aspertzen ari naiz, beraz banaiz.
Eta konturatu zen ezen Parmenidesengandik zetorkigun izatearen filosofia guztia, Descartesek korapilatua, Hegelek xingolaz kiribildua eta Nietzschek ez askatua baizik eta guraizez moztua, izatearen filosofia hura guztia asperduraren asperdura baino ez zela, badaezpadako aharrausi bat. Existentzialismoak zer egingo, eta, Nietzschek etendakoa kiribilduz soka lodi bat egin, lepo inguruan bildu, eta habe sendo baten bila hasi, asperduraren aharrausia urka-bilurrez eteteko asmoz: horra laburbildurik larrimin edo angustia existentzial guztia.
Poeta aspertuari, begiralekutik begira, lerrozuzen guztiak okerrak iruditzen zaizkio; fenomeno horrek badu izan bat ere: barrualderako errefrakzio ganbildua;: erromantze palatinoan: convexa refración interiorizante; nekaturik, poetak begiak ixten ditu, cansado y giratorio, eta zirkuluak agertzen zaizkio, azkenean erdigune bakar batean bildu arte, eta hor azaltzen da kronletx harrigarria, beti hor egon den biribila, esferaren atsedena, denborarik gabeko lasaigunea.
Esfera beti esfera nekatu bat da. Begiraleku begiralea beti esferaren hustuketa aspertu bat da. Kronletxak ematen dio ahaleginari atseden. Kronletxak egonkortzen du esfera, esfera ezegonkorra etengabe durduzatzen baita erdigunea bilatu ezinik.
Poetak Heidegger-i kopiatzen dio, eta esaten du munduak espazioa jartzen duela, eta gizakiak denbora. Kronletxean biltzen dira biak, espazioa eta denbora geldi-gelditurik; gizakia munduaren erdigune da; mundua, gizakiaren sabel.
Kronlechak ez du sendatzen, ordea, larrimin existentziala; areago sakontzen du, pathos tragiko bihurtzen du, artearen gunea bihurtzen du, eta horrek, kosmoseko zulo beltz batek irentsirik bezala, zulo beltzaren bestaldean baino ezin izan irtenbidea. Horra hor pathos tragikoa eta horra hor berari aurrez aurre begiratzeko adorea. Gainerakoa, dio poetak, beldur merkea da: berdin dio zeri: heriotzari, aitari, ilunpeari, zezenari, zakurrei ala dentistari. Kronletxaren aurkikuntzarekin, poetak artearen ukondoa topatzen du eta tinko heltzen dio:
Zoritxarrekoak artistak, inork behar ez dituen garaian jaiotzen baitira.
Zoritxarrekoak artistak, izokinen gisa korrontearen kontra igo behar baitute urik gabeko ibaian gora.
Zoritxarrekoak artistak, hil nahi dutenean ez baitira hiltzen eta ezilkor izateko suizidatzen baitira.
Zoritxarrekoak artistak, mina baitute minaren sendabide bakar.
Zoritxarrekoak artistak, Magdaleniensetik bisonteek zanpatzen baitizkiete hatz koskorrak.
Zoritxarrekoak artistak, haiek ikusiko baitute Jainkoa ipar-mendebaldean, eta Jainko hori behelainoa izango baita bere buruari begira.
Zoritxarrekoak zoritxarrekoarena eginez atsegin hartzen duten artistak, haiena da-eta etorkizun iragana,

Badena bada, eta ez dena ez da.
Filosofia, izatez, filosofiaren filosofia omen da
eta oinarrira itzultzeko ahalegin etengabea, Heidegger dixit,
aurrera egitea atzera egitea da
San Agustín involuntario, rebelión de su cuerpo contra él
eta hasieran ez dago izatea baino
Parmenidesek debekatzen dit ezer ez dagoela esatea.
Hasieran, ordea, poesia zegoen, Homero.
Filosofia, ondorioz, ez da filosofiaren filosofia,
poesiaren filosofiaren filosofia baizik;
baina filosofia berriro poeten esku uztea
oso da arriskutsua, zeren poesian
badena ez da, eta ez dena bada

2) Bigarren hitzaurrea: Hegoaldera begira. Begira dagoen begiraleku hori tunel bat da, irtenbiderik gabea, eta sarrerarik gabea; horretan sartzen dena hor zegoen lehendik ere; horretatik irteten denak barruan jarraitzen du, ezinbestez. Ejercicios espirituales en un túnel. Gogoeta espiritualak tunel baten barruan.
Jakina, ez da gauza bera Leizarango tunel baten barrutik gogoeta eginez igarotzea, edo trenean gogoeta eginez zoazelarik tunel bat igarotzea, edo, areago, tunelean gogoeta eginez oinez zoazelarik, trenaren hotsa entzutea, edota Abiadura Handiko Trenaren tunela zulatuz makina zulagailu baten gidari gogoeta eginez jardutea, edota tren bat ikustea euri samurrean tunela eginez. Gogoeta espiritualek tunela egiten dute pentsamenduaren barruan; batzuek diote, bestaldean argia aurkitua dutela. Dena dela, iruditzen zait atzera bueltatuz irten direla berriro argitara.
Hesiodok ez dio “hasieran kaosa zen”
baizik eta “hasieran kaosa sortu zen” .
Kaosa eta kosmosa sorrera beraren bi adar dira
tunelaren bi ateak
eta existentziaren zezena bi adar horiek tenteturik datorkigu
eta kaosak subjektua sortzen du, eta kosmosak objektua
neurriz, pisuz eta formaz,
eta Begira dagoen begiralekutik ikusten dut
subjektua eta objektua bereizita sortzen dela jakintza
behatzailea eta behatua bereizita
espazioa eta denbora bereizita,
bereizketa horren etenak muga eta neurria dakartza
muga eta neurria, zientziaren gurasoak
nahiz eta gaurko seme etxekalte batzuek uko egiten dioten
bereizketa santuari
eta Velazquez-i omenaldi egiten diote frontoi objetibatu baten bidez
non subjektuaren hutsunea pilotan ari baita, jolas etengabean,
subjektu objektibatuaren pilota-esferari jo eta jo.

Batasuna zatituz sortu zen mundua mitologia nagusietan
Babilonian Tiamat-en gorputz zatikatutik
Indian Brahmak bere burua sakrifikatu zuenean
kristautasunean ere, bildotsa hiltzean...
baina, batasun zatitu horrek berriro batasunera itzuli nahi du
osotasuna berreskuratu, Platonen Oturuntzan parte hartu
edo Osirisek Isisi lagundu gorputz zatiak biltzen.
Amoranteen liskarren antzeko dira munduko disonantziak, Hölderlin,
bereizitako guztia berriro elkartzen da, Bach-en fuga batean bezala
Elioten poema batean bezala, Dada poema batean bezala.

Ortega y Gasset aipatzen du Oteizak. Hura ere bere tunelean gogoeta eginez zihoan, eta hala esan zuen: “La tragedia consiste en que el individuo necesita convertir su realidad en la realidad”. Eta Unamunok erantzun zion: “No me importa lo que usted dice; me importa usted, Cada día me importan menos las ideas y las cosas, cada día me importa más el sentimiento de los hombres”. Oteizak dio Unamunoren erantzuna, ederra izanik ere, osatu beharra dagoela, bestela oso kaltegarria delako, beharrezkoa baitzaigu galdurik genituen sentipenak berreskuratzea, eta sentipen horiei dagozkien ideiak berreraikitzea. Oteiza bere begiralekutik gu baten bila abiatzen da, eta gu horren erroa gizakien elkarrekiko patuan topatu aurretik edo topatzeko bidean, erro etniko bat bilatzen du, ardatz etniko-espiritual bat zeinaren inguruan eraiki errealitatea; kronletxetik datorkigu ezaugarri nagusia, Magdalenienseko bisonteek ematen diguten arnasa okre gorrizta. Orain konturatzen gara Magdalenienseko gizaki hura konturatzen ez zen zerbaitez, gure begiralekutik begira-begira jarrita; berak ez zekien, baina euskalduna zen gizaki hura, eta esaten zuen: ur, gor, lur, gar, zain, huts, gor, el. Beharbada, mistika etniko batek gizaki izatearen sustraira bideratu gaitzake, edo, gaizki ulertuz gero, gaurko gizakia atzoko bihurtu nahi izatera, hots, gizaki konkretua arbuiatzera eta deuseztatzera, atzoko gizakiaren kariaz. Hori, gaizki ulertuz gero. Ondo ulertuz gero, auskalo. Diogenes upela baten tunel barrutik gizakiari begira, gizakirik gizakienari: kendu paretik, itzala egiten didak eta. Ba ote dugu erremediorik? Bai noski, Ni oso optimista naiz. Begiralekutik ederki ikusten da erremedioa eta itxaropena, ipar-mendebaldean. Oraingoz behelainoa besterik ez da ikusten, baina handik datorren kresal-usainak adierazten du hantxe dagoela; handik jotzen du enbatak batzuetan, beste batzuetan lanbroak, beste batzuetan intziriak; zer seinale argiago nahi dugu? Eta behelainoa saretzen denean, orduan ikusiko dugu aurreak erakusten diola nola dantzatu atzeari, beste modu batera esanda, gaurko gizakiak erakusten diola atzoko gizakiari euskalduna zela, eta Cromagnon lerrokoa gainera.
Baina,
Nola begiratu agerian ez dagoenari
haztamuka ez bada?
Nola izan, une oro ezabatuz baitoa naizena?
Zer da hasiera, betiereko mugimenduan?
Zer da amaiera, betiereko itzuleran?
Zer da sorburua, itzultze orok iturria agortzen baitu?
Nora hoa Prometeo, gizakion jatorria bizkarrean jasota?
Finkl Octagon harkaitz metaliko horri (min metaliko horri) katez loturik dago,
adimen inteligentearen aztoreak erraiak mokokatzen dizkiola,
begiralekuari begiratzeko ezgauza,
aztore horrek begiak ere erauzki dizkio eta.
Mitotik askatutako gizakia politiko bihurtzen da,
kronletxetik askatutako gizakia kubo hutsen barruan
hegan abiatzen da, kubotik irten ezinik, esfera-minez,
politiko bihurturik, polemiko bihurturik,
hitzaren aztoreak arima mokokatzen diola.
Gizakia bi hankaren gainean zutitzen da greziar polisean
hartz edo suge mehatxatzaile baten pare
bere buruari zutik eutsi nahirik, beste ezeren laguntzarik gabe;
mitoa soberan, erlijioa soberan, hamalau apostolu,
soberan ez daude bi apostolu, dogma bera baizik.

3) Hirugarren hitzaurrea: Sartaldera begira, Heidegger leiho bila

Hutsunearen frontoian, esfera-nahiarekin pilotan dabiltza,
izerdi patsetan, Hegel, Nietzsche, Heidegger;
mundua jolasa da,
izateak bizkarrean darama ez izatearen harria
Prometeo harrijasotzaileak bizkarrean darama
ezerezaren esfera hutsari egindako ukoa.

Begiralekutik begira jarrita, ikusi ditut Heidegger-en bi saiakera labur: Arte-lanaren jatorria eta Poesia eta artea, Oteizaren pentsamoldetik ez hain urrun. Laburtu ditzagun zenbait zertzeladatan.
-Arte-lana gauza bat da, gauzatasuna du ezaugarri, horretan ez da zalantzarik; artelanak gauza diren aldetik, urdai azpikoa zintzilik jartzearen pareko da koadro bat horman zintzilikatzea, edo poema-liburu bat apalean edukitzea, edo musika-disko bat; dantza bat ez dakit zenbateraino den gauza bat, baina badu gauzatzetik, sinfonia batek bezala, biolinean, pianoan, ahotsean gauzatzen delarik. Baina badirudi sinfonia bati edo koadro bati urdaiazpikoari aitortzen ez diogun zerbait aitortzen diogula; areago, artesaniari aitortzen ez diogun zerbait aitortzen diogu arteari. Baita materialismorik materialistaren aldetik ere. Dena dela, urdaiazpikoa bera ere arte-gauza bilaka daiteke, ez bakarrik gaur egun modan dauden instalazio zenbaitetan soilik, baizik eta sukaldaritzaren artearen baitan ere bai.
Gauza izate horretan, materia eta forma dira ezaugarri nagusi, eta horiekin jokatzen du arteak. Museo honen atarian elkarri emanik dauden hiru eskulturak adibidetzat harturik, formari materia hustuz, Oteiza; materiari forma erantziz, Serra; materiatik forma kanporabidean jarriz, Txillida.
Materia eta forma bereiztea da artearen oinarri, Heidegger-en esanetan, eta bereizketa hori muturreraino eraman du Oteizak begiraleku autobegirale horretatik, eta ez naiz soilik eskultura batez ari, baizik eta jarrera estetiko orokor bati buruz.
Heidegerrek obra baten oinarrian gauza izatea jartzen du, gauzatasuna; obrak gauzari bere baitan gauza izaten uzten dio, hots, izatea edo entea nabarmentzen du. Oro har, kostatu egiten zaigu gauzei gauza izaten uztea; obra bat dagoen lekuak, askotan, ez dio gauza soil izaten uzten, zeren haren ondoan argazkia ateratzen baitu politikariak hauteskunde-kanpainarako, edo bikote ezkonberriak oroimenerako argazkiak egiten baititu, gauzaren gauzatasuna mantelinaz estaliz. Eta zer esango dut artea merkaturaturik ezer baino lehen merkantzia-balio bihurtzen delarik? Non geratzen da gauzatasuna, entea? Urdaiazpikoaren pare, inondik ere.
Heideggerri ez dio ihes egin, bestalde, gauza batek duen erabilgarritasunak, tresnatasunak (dena den, tresnatasun horren ikuspegi artesanala du Heideggerrek; ez dakit zer esango lukeen ordenagailuz proiektatu eta maneiatzen den eta ia beti finantziabide edo hipoteka baten mende dagoen tresnaren erabilgarritasunaz).
Dena den, oso ederra da ematen digun adibidea gauza baten tresnatasunetik arte-izaerara doan bidea ikusteko, Van Gogh-en koadro batean oinarriturik; koadro horretan, emakume nekazari baten oski edo zapata parea ageri da. Oski pare horren tresnatasuna lurra lantzean gauzatzen da; hantxe zaizkio baliagarri nekazariari. Baina, koadroan, huts-hutsean ageri dira; ezta lokatz apur bat ere. Eta, hala ere, oinetako horien aho ilunak aharrausi egiten du, nekearen nekez; pisutsuak direla nabaritzen da, lur-soroetako bide luzean zama eraman beharraren pisua dute. Larruan lurraren hezetasuna eta koipea; zolan, bidearen bakardakea, arratsa behera datorren une horretakoa. Oskiak dardara egiten du bere egonean, lurraren deiari erantzuten dio, beragan biltzen dira gariaren oparia eta neguko antzutasuna; zer jana irabazi beharraren borroka larria, miseriari behin eta berriz izkin eginaren poza, edonondik zelatan dagoen heriotzarekiko izua. Lurrarenak dira oskiak, lurra dute beren baitan.
Hori guztia esan dezakegu oskiak koadroan ikusten ditugularik; eguneroko bizitzan, ordea, emakume nekazariak besterik gabe daramatza soinean, eta etxera iristean erantzi eta bazter batean uzten ditu, besterik gabe. Koadroak zabaltzen dio bere baitako izatea, izate artistikoa.
Zerbaiten tresnatasuna zerbaitetarako balio izatean datza, baina zerbaitetarakotasun horren oinarrian gauzaren izatea bera dago, eta horixe erakusten du koadroak, tresnatasunetik harago. Idealismotik fenomenologiarako bidea egina dago; fenomenoen estalgarria agerian jarri baino ez da egin behar, eta dena argitaratzen zaigu; Parmenidesek zioen hura, badena badela eta ez dena ez dela, esaera hura berpizturik ageri da: badena baino ez daiteke adierazi; ez dena, ez denez, ez da esan behar.
Van Gogh-en koadroa mintzatu egin zaigu; gure pentsamendua ohiki egoten ez den leku batera eraman du. Arte-lanak erakutsi digu zer den benetan oski pare bat. Zer gertatu da? Van Gogh-en koadroan zapata parearen tresnatasuna ageri zaigu, eta areago, gauza horien izatea, gauza horien egia. Hor dago artearen gakoa: izatearen egia azaleratzea.
Erabilgarritasun horren sustraia obra orotan aurki daiteke, baina ez du obraren izatea agertzen, eutsi besterik ez dio egiten; Oteiza bera emana zen obren oinarrian ikusten zituen gauza erabilgarriak aipatzera (ironiaz, noski, beti beste norabait eta beste nolabait begirarazteko zirtoak ziren: Getariako sagua balea bat da, portura sartzen ari dela irudikatzen badugu, Txilidak Kutxarako egindako ikurra bi komun-tapa dira, elkarren alderantziz jarriak; eta esan dezakegu, bide beretik, begira dagoen begiralekua abretxapas edo txapa-askagailu bat da, agian geure buruarekin egin beharko genukeenaren metafora, Serraren eskultura azukre koskor bat da, euripean gogortua; Txillidarena, kanoi metafisiko bat da, ideiak biribildu beharrean laukitu egiten dituena; Oteizak Velazquezi eginiko omenaldia frontoi bat da, begi bistan dago, baina liburu bat ere bada, historiaren liburua, solapak aizto zorrotzez moztuta. Eta Par Movil edo Pare Mugikor hori, berriz, espazio ezpataz joz esferak sortzen dituen biribilki hori, bere ibilera herren baldarrarekin, zer da komunera bideko ibilera eternala baino?
Horrek guztiak, ordea, gauzatasunaren azalarekin eginko umorea baizik ez digu erakusten. Ez dut esan nahi umore oro azalekoa denik, baina azalean aritzen da, zulaka eta zulaka, gauzari poroak egiten, ea zer erakusten duen barrutik.
Artea ez da kopia hutsa, hori gaur egun badakigu sobra ere, baizik eta gauzaren izatea ageriratzea; gaur egun, zenbaitek pretenziosotzat jotzen du asmo hori; agian hala da; edo agian pretenziosoagoa da, are, hutsaltasun hutsarekin arte emozional hunkigarria egin nahi izatea, edo besterik gabe, arte arinaren aitzakian ospetsu bihurtu nahia edo gutxienez arte-giroko frontoian jokatzeko aukera bilatzea. Artean ere, zoritxarrez, asko baitira deituak, eta gutxi aukeratuak. Edo alderantziz ez ote: gehiegi aukeratuak, eta gutxi benetan deituak (benetako bokazioz ari direnak)?

Itzul gaitezen Heidegger-engana: artearen jatorriaz galdetzean, argi dauka; artearen jatorria obra bertan dago, obrak ez baitu gauzatzen aldez aurretik dagoen arterik, baizik eta obra gauzatzean gauzatzen baita artea ere. Beraz, benetako artistak obrari atseden hartzen utziko dio, artea gauza dadin; obra gauzaturik, artista bigarren planora pasatzen da. Hori dio Heidegger-ek, baina nago artista bera gauzatzeko aitzakia baino ez ote den obra, artistaren ego artistikoka puzteko baino ez. Artista-jeinua eta kontu horiek erromantizismo gaupasatu (trasnochado, alegia) baten kontzeptuak dira; gaur egun, artistak bezainbat eraikitzen du ikusleak obra, hartzaileak alegia; areago, hartzailerik gabe, ez dago obrarik. Alegia, artistak hartzaileak ere poltsikora sartzen dituela, bere egoa modu demokratikoan puzteko, progresista jatorraren sona galdu gabe. Kontua da, hartzailearen aitzakian askotan kritikaria agertzen dela hartzailearena eginez, egileari lekua kentzera; eta kritikaria ez bada, animatzaile edo negozianteren bat etorriko da; ez dakit zein, baina baten bat etorriko da behintzat, ez baikaude alferrik Godoten esperoan.
Alabaina, obraren obratasun hutsean, artearen artean, oinarrituta ere, obra objektu gisa eraikitzea baino ez da lortzen. Zertan datza, bada, obraren izatea?, galdetzen du Heidegger-ek; obraren izatea obraren baitan dago, baina aldi berean obraren irekiduran; zerbait irekitzen du obrak, eta irekitze horretan agertzen da obraren entea, obraren izatea, berez eta egitez, etxe bateko atea zabaltzean barruko usainak eguratsa biltzen duenean bezala. Begira dagoen begiralekuak bere izatea irekitzen du, abretxapas metafisiko bat da, inondik ere, baina Heidegger-ek irekitze horretan baino ez dio aitortzen izatea, ez metafisikan, gertaeran berean baino, fenomenoan. Begira dagoen begiralekua, irekitze hutsaren metafora, metafora-izaera ere ukatzen duena, haragi-haragia baita irekitze hori, eta ez haragi-orde metaforizatua.
Obrak mundua eraikitzen du lurraren gainean; tenplu batek, bere zutikotasunean, ingurua eraikitzen du lurraren gainean, eta gizakiei beren buruen irudia itzultzen die. Azken batean, obra oro da begiraleku bat, baina begiratzekoa ere berak sortzen du, eta begirada eta begiralea ere berak sortzen ditu, eta orobat gizakiaren barne-ikupegia.
Obrak eraikitzen duen mundua ez da gauzen multzo bat; mundua zabaltzean, gauzek erritmo bat hartzen dute, luze-zabalean eta urrun-gertutasunean. Belardi batera harrkoskor bat botatzen duzularik, belardia ez da lehengo bera, harrikoskorraren inguruan kontzentrikoki egituratzen den gune bat baizik, un grillo en el campo de golf. Lurrak oinarri ematen dio obrari, eta agerian jartzen du; tresnatasunak ez; harri bat aizkora bihurtzen denean, harritasuna desagertuz doa eta mundua (aizkoratasuna) gailentzen da. Arte-lanean, aitzitik, mundua sortzean, lurra berdin barnebiltzen eta desagertzen bada ere, barnebiltze hori nabarmendu egiten da, izatea bistaratu. Begira dagoen begiralekuaren herdoila bera mundu da, eta aldi berean lurtasuna, eta aldi berean izatearen arrastoa, alde guztietara zorroztua. Obrak egiten du lurra lur, munduratuz, ezkutatzearen ezkutatze hori nabarmenduz.
Hor borroka ikaragarri bat gertatzen da munduaren eta lurraren artean, obra bat gauzatzeko behar den hil ala biziko borroka, eta, paradoxikoki, borroka hori da obraren atsedenleku, obraren gelditasun. Borroka horretan, egon dago obra. Begiralekuaren aristak hara-honako tiratze beldurgarriak erakusten ditu, egonean dagoen mugimendu eten-zorikoa da, eta hor zabaltzen da izatea, hor sortzen da argia, entearen ezkututasuna nabarmenduz haren presentzia erakusten duena, ez iradoki (metaforaz), zuzen-zuzenean erakutsi baizik. Agertuz ezkutatze hori ez da ukazio bat, askotan interpretatu izan den bezala, ukazio-baieztatze jokoa gainditzea baizik.
Heideger-ek artearen oinarrian obra ikusi du, eta obra horrek egile bat du. Egileak abiatzen du izatearen ezkutatze-agertze jokoa, baina ikusle-hartzailea da joko hori amaitzen duena. Sortzaileak erauzi egiten du lurretik obra, borroka abiatzen du, zauri eta arrastoak eginez materia husten du, berdin dio Serraren Finkl Octagon bezain pisutsua eta trinkoa izatea, azukre koskor bustia bezala desegiten baita entea agerian utziz. Baina egileak sortzen duen borroka eta sarraski horrek lekukoak behar ditu, ez haiek ikustera museo batera datorren jendea, baizik eta berak eraikitzen ditu bere lekukoak: begira dagoen begiraleak berak biltzen ditu bere baitan obra, egilea, eta lekukoa, borroka beldurgarrian.
Albert Durer-ek zioen artea naturan txertatuta dagoela, eta hura erauzten duenarena dela. Bai hein batean; baina, erauzte horretan, egilea eta lekukoa eraiki behar ditu, eta hori ez da balio soziologiko bat (idazlea irakurle bila abiatzen denean bezala, zenbat ale saldu dituen ikusiz), baizik eta izatearen ezaugarri bat, Heidegger dixit, erositako prezioan. Baina erositako prezioan ezin saldurik nabil esaldi hori. Beharbada artea emozio bat baino ez da, forma bihurtua, emozio hori etengabe berritzearren. Hori ez dio Heidegger-ek, Oteizak ere ez. Nik ere ez. Baina norbaitek bai. Beharbada hori bezain sinplea da kontua.

4) Laugarren hitzaurrea: Sortaldera begira: Arte oro, muinean, poesia baino ez da (prosisten kontrako aldarri bat izan liteke; Heidegger eta Hölderlin ditu oinarrian; prosa, orduan poesia alferrik galdu bat baino ez litzateke). Dena den, prosisten alde aitor dut gaur egungo jendeari ezer gutxi esaten diola poesiak, batik bat kalean kaskoak jantzirik paseoan dabilenean.
Meise Eckhart-ek zioen: nire izatea betierekoa da,
nire bilakaera baino ez da denborazkoa;
beraz, ez-jaioa naiz, eta ez-jaio gisa ez naiteke hil.
Schrödinger-ek zioen betikotasunean oraina baino ez dagoela.
Erlijioek diote errealitatea norbaitek ex nihilo sortua dela.
Erlijiorik gabeko pentsamenduak, berriz, gauzak hor daudela berez, definizioz
arrosa berez da, zergatirik gabe, dio Heidegger-ek Silesiusen poema bat aipatuz.
Godelek esan zuen: ez dago teoremarik oinarrian dituen axiomak frogatuko dituenik;
eta Tarski-k: ez dago sistema semantikorik
oinarrian dituen esanahiak azaltzeko gai denik;
eta Wittgensteinek: munduaz zerbait osatua jakiteko
mundutik kanpora jarri beharko genuke.
Baina begira dagoen begiraleku gara
begiralekutik harago begiratzeko ezgauza.

Entea ezkutatzea eta ezkutatze hori azaleratzea poesiak baino ez dezake egin. Hizkuntzak jartzen du agerian entea, eta arte orok azken batean hizkuntza bat eraiki behar du, elezko hizkuntzaren parekoa. Azken batean, arkitekturak eta eskulturak mintzo baten azken azala erakusten dute, horregatik esaten du poetak Jainkoa ipar-mendebaldean bizi dela, horregatik esaten du poetak nekaturik eta biribilkari sentitzen naizela. Hizkuntza bera ere poesia da oinarri-oinarrian; baieztapen metafisiko hutsa dirudien horrek ba omen du oinarri antropologiko bat ere; badirudi, hasieran poesia zela, eta poesiatik sortu zela hizkuntza.
Bowra ikertzaileak kantu mordo bat bildu zituen silaba hutsez osatuak, bar-emozioen adierazle hutsak, again hizkuntza baino lehenagokoak; euskararen sustraian ere monosilaboak topatu dituzte: ur, gar, gor, huts, el, zain; hizkuntzaren sena poetikoa da.
Baina poesia ez da soil-soilik obraren sorgune, obraren begiragunere ere bera da. Begira dagoen begiralekua, poesia hutsa.
Hölderlinek dio: Poesia da lanbiderik xaloena; ametsaren pare da, kalte egiteko ezgauza, eta batere eraginkortasunik gabea. Baina, era berean da eginbiderik arriskutsuena; izatearen kontzientzia izanik, izatearen engainurik mingarriena eta ohartzen zailena bihur baitaiteke.
Hölderlinek jarraitzen du: poesia hitzaren bidez eta hitzean gauzatzen eta eraikitzen da. Hala da, enborrean, baina sustraian? Hitza arnasa hartu beharretik altxatzen dela esango nuke, arnasatik hitzera doan bidean duela sustrai, eta hortik baino ez dela eraikitzen hitzaren enborra; antropologikoki behintzat hala gertatu dela dirudi, eta haurtzarotik helduarorako prozesuan ere poesiaren bilakabidea hori dela dirudi, gertatzen den kasuetan, nahiz eta gehienetan prosak estaltzen duen ibilbidea, nola galipotak gurdibidea.
Poetak izatea gauzatzen du hitzaren bidez; hala, Ana Aitmatova dakusat kartzela estalinistaren aurrean senarraz galdezka, Ana Aitmatova dakusat Urte Berri egunean etxean bildu behar luketenei poema luze bat idazten eta elkarrekin egingo luketen festa profanatua berreraikitzen. Poetak izatea gauzatzen du. Aitmatovak izatea gauzatzen du, deusezterik deuseztatzaileenaren baitan.
Hölderlinek berebiziko errematea eman zion bere ibilbideari, eta aldarrikatu zuen: poesia da giza existentziaren arrazoia. Hori esan, eta eroetxerantz abiatu zen, entzulea aho bete hotz utzita.
Poesia, lanbide xaloena izanik, eginbiderik arriskutsuena ere bada, inondik ere, Aitmatova, Hölderlin. Poeta Jainkoaren tximisten arriskupean geratzen baita, babesgabe; edo Stalinen tximisten arriskupean.
Argi gehiegiak iluna sakontzen du. Poetak enarak bezain libre dira, Hölderlin, baina libertate hori ez da beharrizan hilgarri bat baino.
Poesia etengabe hutsetik hitz egiten ikastea da, esaten diot Hölderlini. Eta berak erantzuten dit: “Ai, adiskide: berandu iritsi gara; bizitza jainkoen ametsa baino ez da; alferrik gaude poetok”.

Ni ere alferrik nago hemen, ziurrenik, eta esan dudana ez dut neuk ere ulertu, eta ulertu badut ez dut behar bezala adierazi, eta behar bezala adierazi badut, bakoitzak bere erara ulertu du edota bestaldera begira barne-txistuka egon da, berari ez balegokio bezala.
Morir es salir,
salir de aquí,
pero ¿a dónde?
Ez dakit zertara etorri naizen, ez dakit nora joango naizen hemendik, ez dakit altxatzeko gauza izango naizen ala begiralekuari itsatsirik geratuko naizen. Halakorik gertatzen bazait, norbaitek garagardo bat behinik ekarriko ahal dit, eta kontatuko diot beste ipuin bat ispiluaren alde honetatik, nahiz eta ez dakidan ni nagoen alde hau ispiluaren haranzko aldea den ala honanzko aldea den.

Juan Kruz Igerabide.